Ονομάζουμε Νοεμβριανά όλα εκείνα τα γεγονότα που συγκλόνισαν την Ελλάδα σε μιαν ιδιαίτερα κρίσιμη ιστορική περίοδο μετά τη λήξη των Βαλκανικών Πολέμων και μεσούντος του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου. Τα αίτια αυτής της καταστροφικής διαμάχης υπήρξαν πολιτικά, σχετίζονταν με τη διαφωνία των δυο ισχυρών αντρών της εποχής εκείνης, του βασιλιά Κωνσταντίνου Β΄ και του Ελευθερίου Βενιζέλου, και αφορούσαν στη στάση που θα κρατούσε η χώρα μας στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο.
Η θέση του Κωνσταντίνου
Από τη μεριά του ο Κωνσταντίνος, ο οποίος σημειωτέον ήταν παντρεμένος με την αδελφή του Κάιζερ, μέσω του ελεγχόμενου φιλομοναρχικού Κόμματος Εθνικοφρόνων του Δημητρίου Γούναρη, ζητούσε να κρατήσει η χώρα μιαν «ευμενή» ουδετερότητα προς την Αντάντ καθώς οι ακτές της βρίσκονταν στην ουσία υπό τον έλεγχο του συμμαχικού στόλου. Τότε τις συμμαχικές δυνάμεις της Αντάντ συγκροτούσαν οι χώρες Γαλλία, Μεγάλη Βρετανία, Ρωσική Αυτοκρατορία, Ιαπωνική Αυτοκρατορία, Σερβία, και συμπληρώθηκαν κατόπιν από την Ιταλία, τη Ρουμανία και τις ΗΠΑ.
Η ουδετερότητα της Ελλάδας βόλευε το αντίπαλο στρατόπεδο που συγκροτούσαν οι Κεντρικές Δυνάμεις: Γερμανία, Αυστροουγγαρία, Οθωμανική Αυτοκρατορία και, μετέπειτα, Βουλγαρία. Τις βόλευε καθώς θα δυσχέραινε το ναυτικό των Συμμάχων στο Αιγαίο και δεν θα επέτρεπε να ανοίξει το Μακεδονικό Μέτωπο και να βοηθηθεί η – σύμμαχος της Ελλάδας – Σερβία, την οποία προσπαθούσαν να καταλάβουν από την αρχή του πολέμου. Αυτή η θέση του Κωνσταντίνου και του Κόμματος Εθνικοφρόνων έβρισκε ανταπόκριση κυρίως στα λαϊκά και αμόρφωτα στρώματα καθώς και στις εθνικοθρησκευτικές μειονότητες της Μακεδονίας, που ήταν εξαντλημένες από τους πρόσφατους Βαλκανικούς Πολέμους.
Η θέση του Βενιζέλου
Ωστόσο, ο πρωθυπουργός της χώρας Ελευθέριος Βενιζέλος με το Κόμμα των Φιλελευθέρων πίστευε πως η Ελλάδα έπρεπε να προσχωρήσει στη Συμμαχία της Αντάντ ώστε να διαφυλάξει την πρόσφατη επέκταση της χώρας στα πρώην οθωμανικά εδάφη (συνθήκη του Βουκουρεστίου 1913), αλλά και για να της επιτρέψουν να διευρυνθεί μέσω θαλάσσης, καθώς μόνο αυτές διέθεταν σημαντικές ναυτικές δυνάμεις. Τη θέση αυτή την ασπάζονταν οι λαϊκές μάζες που εμπνέονταν από τη Μεγάλη Ιδέα, αλλά και η μεγαλοαστική τάξη, ιδίως της Διασποράς.
Πριν τα Νοεμβριανά
Φεβρουάριος 1915: Πρώτη παραίτηση του Βενιζέλου ύστερα από την άρνηση του βασιλιά να αποσταλούν στρατεύματα στη συμμαχική εκστρατεία της Καλλίπολης (εναντίον της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας) με αντάλλαγμα τη Σμύρνη.
Μάιος 1915: Ο Βενιζέλος κερδίζει εκ νέου τις εκλογές που έγιναν εν είδη δημοψηφίσματος με διακύβευμα τη συμπαράταξη της χώρας με την Αντάντ.
Σεπτέμβριος 1915: Δεύτερη παραίτηση του Βενιζέλου μετά την αθέτηση από τον βασιλιά της συμμαχίας με την εγκλωβισμένη Σερβία και άρνησή του να υπογράψει την ψηφισμένη στη Βουλή επιστράτευση προς βοήθειά της. Σημειωτέον ότι τότε είχε μόλις γίνει γνωστή η στράτευση της Βουλγαρίας με τη Γερμανία, όταν ανακοίνωσε προετοιμασίες για επίθεση στη Σερβία.
Οκτώβριος 1915: Οι συμμαχικές δυνάμεις της στρατιάς της Ανατολής εισβάλλουν στη Θεσσαλονίκη προκειμένου να δημιουργήσουν το Μακεδονικό Μέτωπο υπέρ των εγκλωβισμένων Σέρβων, κάτι που χρεώθηκε στον Βενιζέλο ως προδοσία από το παλάτι.
Δεκέμβριος 1915: Προκηρύσσονται εκλογές από τις όποιες απέχει ο Βενιζέλος, καταγγέλλοντας ως αντισυνταγματική τη διάλυση της Βουλής σε τόσο μικρό διάστημα για το ίδιο ζήτημα. Τις εκλογές κερδίζει το νεοσχηματισμένο Κόμμα Εθνικοφρόνων, αλλά ουσιαστικά κυβερνάει το παλάτι. Η Βουλή πέφτει σε αδράνεια για τα επόμενα δυόμιση χρόνια, μέχρι την τυπική λήξη του Διχασμού.
Μάιος – Αύγουστος 1916: Το παλάτι, ως απάντηση στη συμμαχία της Αντάντ, μεθοδεύει την παράδοση του οχυρού Ρούπελ, του Δ’ Σώματος Στρατού και της ανατολικής Μακεδονίας σε Βουλγαρία και Γερμανία.
Ιούνιος 1916: Η Αντάντ αφοπλίζει τον στρατό και το ναυτικό της βασιλικής (νότιας και δυτικής) Ελλάδας. Την ίδια περίοδο σχηματίζεται ο Σύνδεσμος των Επίστρατων από αντιβενιζελικούς αξιωματικούς.
Αύγουστος 1916: Το βενιζελικό Κίνημα Εθνικής Αμύνης στη Θεσσαλονίκη σχηματίζει κυβέρνηση, που περιλάμβανε τη βόρεια Ελλάδα, τα νησιά του Αιγαίου και την Κρήτη. Βρισκόμαστε στο αποκορύφωμα του Εθνικού Διχασμού!
Τα Νοεμβριανά
Η κρίση εκδηλώθηκε ταυτόχρονα σε δύο επίπεδα: εσωτερικό και διεθνές. Άλλωστε, σε αυτήν ακριβώς τη συγκυριακή επικάλυψη ανάμεσα σε ετερογενή φαινόμενα (ελληνικές πολιτικές και κοινωνικές αντιπαραθέσεις – διεξαγωγή του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου) οφείλονται οι εκρηκτικές και ανεξέλεγκτες διαστάσεις, τις οποίες προσέλαβε γενικότερα το Ελληνικό Ζήτημα των ετών 1914 – 1918. Η αντιπαράθεση μεταξύ δύο διαφορετικών κοινωνικών τάξεων, με αντικείμενο τον έλεγχο και την άσκηση της εξουσίας, πήρε, προς στιγμήν, την απατηλή μορφή μιας διαφοράς γύρω από τη στάση της χώρας έναντι του πολέμου. Το δισυπόστατο της όλης υπόθεσης κυριάρχησε και στη συγκεκριμένη περίπτωση των γεγονότων του Δεκεμβρίου. Επομένως, είναι δύσκολο να επιχειρήσει κανείς να διαχωρίσει τα συστατικά στοιχεία ενός συμπαγούς συνόλου και να τα εξετάσει αυτοδύναμα. Ίσως να ήταν και ανώφελο, καθώς ελλοχεύει ο κίνδυνος να αποδυναμωθεί η γενική εικόνα του φαινομένου. Ωστόσο, είναι αδύνατη η αποφυγή αναφοράς σε επιμέρους πτυχές του τελευταίου.
Η βία υπήρξε το κυρίαρχο διακριτικό γνώρισμα των όσων συνέβησαν κατά τις πρώτες ημέρες του Δεκεμβρίου 1916 στην Αθήνα. Προσέλαβε ποικίλες μορφές: ένοπλη αντιπαράθεση, άσκηση σωματικής και ψυχολογικής πίεσης, με ανθρώπινα θύματα και μεγάλης έκτασης υλικές ζημιές. Συνέδραμε στην κατάφωρη παραβίαση στοιχειωδών συνταγματικών δικαιωμάτων σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο, αλλά και θεμελιωδών κανόνων του διεθνούς δικαίου. Τέλος, στιγμάτισε μια από τις πλέον δραματικές σελίδες του αποκαλούμενου εθνικού διχασμού, συμβάλλοντας στην όξυνση των πνευμάτων και στη διαιώνιση των πολιτικών παθών.
Ανεξαρτήτως προέλευσης και ευθύνης, τα όσα διαδραματίστηκαν κατά τις πρώτες ημέρες του Δεκεμβρίου προβληματίζουν. Ένα επαναλαμβανόμενο, την εποχή εκείνη, γεγονός (η ικανοποίηση των όρων ενός ακόμη συμμαχικού τελεσιγράφου) λειτούργησε ως μοχλός απελευθέρωσης ενέργειας, συσσωρευμένης ήδη από καιρό. Έτσι εξηγούνται το μέγεθος της έντασης, αλλά και η έκταση που προσέλαβε αυτό το πρωτοφανές, για τα ελληνικά δεδομένα, ξέσπασα. Ένα ξέσπασμα το οποίο χαρακτηρίζει ανεξαιρέτως όλα τα εμπλεκόμενα μέρη, βενιζελικούς, αντιβενιζελικούς και Συμμάχους. Η αλαζονεία, το εκδικητικό μένος, η επίδειξη ισχύος και οι ενέργειες υπονόμευσης των θεσμών και των κανόνων της διεθνούς τάξεως, αποτελούν κοινό τόπο μεταξύ των διαφόρων πλευρών. Η επιμέρους κατανομή κατά περίπτωση είναι απλό θέμα δασολογίας.
Η ενδελεχής ανάγνωση του αξιοποιήσιμου υλικού οδηγεί, αναπόφευκτα, στη συναγωγή ορισμένων συμπερασμάτων. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι το επίσημο ελληνικό κράτος ένιωθε απειλούμενο. Ήδη από το καλοκαίρι του 1916, η ολοένα και περισσότερο παρεμβατική συμπεριφορά των χωρών της Αντάντ είχε οδηγήσει σε μία σταδιακή αποδυνάμωση του δημοσίου μηχανισμού και του στρατεύματος. Επρόκειτο για μια καθ’ όλα ταπεινωτική κατάσταση για ένα κυρίαρχο κράτος.
